Çocuklarda Görülen Davranış Problemlerine Yaklaşım

Genellikle çocuklarda sık gördüğümüz davranış bozuklukları arasında hırçınlık, sinirlilik, saldırganlık, sürekli ağlayarak isteklerini yaptırma, inatçılık, yalan söyleme, alt ıslatma, dışkı kaçırma, yeme bozukluğu, karşı gelme, uyku bozukluğu gibi problemler vardır.

Bir davranışın problem olarak tanımlanması için nelere dikkat etmek gerekir?

● Öğrenmeyi zorlaştırıcı,

● Daha önce öğrenmiş olduğu becerileri kullanmasını engelleyici,

● Çevresine uyum göstermesini zorlaştırıcı olması gerekmektedir.

Bu noktada çocuğunuzun;

● Davranışları gelişim yaşına uygun mu?

● Doğru davranışı nasıl yapacağını biliyor mu?

● Öğrenmesini ve var olan becerilerini kullanmasını etkiliyor mu?

● Kendisine ya da çevresine zarar veriyor mu?

● Herkes davranışın problem olduğu konusunda hem fikir mi?

● Davranışın çıkış kaynağı öngörülebiliyor mu?

● Sorularını kendimize sormamız gerekiyor.

Olumsuz davranışları azaltmak ya da ortadan kaldırmak için ne yapmak gerekir?

Davranışlar kendiliğinden ortaya çıkmazlar. Çoğu zaman davranışa neden olan ortama/duruma bağlı olarak gelişirler. Bu noktada tek başına davranışa değil o davranışın ortaya çıkmasına yol açan ortam ve durum değerlendirilmelidir. Çocuğun davranışı sonucunda alacağı tepkiler de davranışın artması ya da azalması/ yok olmasında etkili olacaktır. Eğer çocuk davranışının sonucunda hedefine ulaşabiliyorsa bu davranışın artmasına/ kalıcılığına yol açacaktır.

Çocuklar için ilgi görmek, dikkat çekmek önemli bir motivasyon kaynağıdır. İlginin olumlu ya da olumsuz olması aynı derecede önemli değildir. Uyumlu davranışlar sergilediğinde fark edilen ilgi gösterilen bir çocuk bu tür olumlu davranışlarını arttıracaktır. Uygun olmayan tepkiler verdiğinde azarlanma, kızılma şeklinde olsa da ilgi çektiğini fark eden çocuk dikkati kendi üstünde tutabilmek için yine bu tür davranışlarını artıracaktır.

Kimi zaman ebeveynler çocuğa istediği bir şeyi teklif ederek uygun olmayan davranışı ortadan kaldırmak isteyebilirler. Eğer susarsan sana çikolata alacağım, uslu durursan seni parka götüreceğim gibi çocuğa teklif edilen ödüller o an için uygun davranışı sağlayabilir ama yine çocuğa isteklerini elde etmek için ağlamak gibi uygun olmayan yolları kullanabileceğini öğretir.

Bazen çocuklar ise sözlerle kendini ifade etmek yerine isteklerini ağlama, bağırma, kendini yere atma gibi davranışlarla ifade edebilmektedirler. Eğer isteklerini bu tür davranışların sonucunda yaptırabildiklerini fark ederlerse sözcükleri kullanmak yerine ağlama, bağırma, kendini yere atma gibi uygun olmayan yollarla ifade etmeye devam edeceklerdir. İstediğini yaptığımızdaki verdiğimiz mesaj; ağlarsan, bağırırsan istediğini alabilirsin olacaktır. Uygun olmayan davranışı geliştirmesine ve güçlendirmesine yol açan ortamı oluşturacaktır.

Olumsuz davranışı değiştirmek için dikkat edilmesi gerekenler nelerdir?

● Uyumsuz davranışları değiştirmek için öncelikle davranışı tanımlamamız gerekir. (Örneğin kendini yere atmak gibi)

● Davranıştan önce ve sonrasında neler olduğunu kaydetmelisiniz ki problem davranış ne zaman, nerede, kimlerle beraberken ve ne şekilde ortaya çıkıyor / ne şekilde devam ediyor ya da sonlanıyor.

● Davranışla yer değiştirmesini istediğimiz amaç davranışı ve kullanacağımız yol-yöntemi belirlememiz bir başka adımdır.

● Belirlediğimiz davranışın aile bireylerinin ve çocuğun özelliklerine uygun olması ve seçtiğimiz uyumsuz davranışın hedefinin gerçekçi olması önemlidir.

● Çocuğun çevresindeki tüm kişilerin bu amaçlara uygun ve ortak davranması çok önemlidir. Ve bu tepkinin problem davranışın ortaya çıkmasını engelleyici ve caydırıcı nitelikte olması gerekir. Eğer tutarlı ve uygun davranmak konusunda zorlanan bir yetişkin varsa ortamdan uzaklaşması yararlı olacaktır.

● Problem davranış sonrasında göstereceğiniz tepkiyi davranışın hemen arkasından hiç beklemeden göstermeniz gerekir. Davranıştan hemen sonra ve aynı şekilde ortaya çıkmayan bir tepki etkisiz ve kafa karıştırıcı olabilir.

● Siz tutarlı biçimde yeni tepkinizi ortaya koydukça problem davranışın önce artması sonra azalması söz konusu olacaktır. Çünkü çocuğun o zamana dek alıştığı ve işe yaradığına emin olduğu bir davranış biçimi vardır. Siz yeni tepkinizi ortaya koyarken çocuk istediğini elde etmek için problem davranışını artırarak sürdürür ki siz de eski davranışına geri dönün. Artık davranışlarının işe yaramadığını kabullendiğinde kendi davranışını değiştirmeye ikna olmaya başlar. Bu nedenle tepkinizi kararlı bir biçimde sürdürmeniz çok önemlidir.

● Davranışı tolere edemediğiniz bazı durumlarda isteklerini olumlayarak gerçekleştirmek (ağlamasına fırsat vermeden) daha tutarlı bir davranış olacaktır.

● Çocuğun olumlu davranışlarını mutlaka hemen ödüllendirin. Böylece olumlu davranışlarla dikkat çekebildiğini fark etsin. Olumlu davranışlarını hemen görürseniz sizin ilginizi çekmek için olumlu davranışlarının etkili olduğunu anlayacaktır.

● Çocuğa problem davranışlar yerine alternatif olumlu davranışlar öğretin. Örneğin isteklerini belirtmek için sözcüklerin kullanımını öğretmek gibi.

● Problem davranış ile ilgili kayıt tutmaya devam edin ki davranışın sıklığında, süresinde, şiddetinde değişiklik oluşmuş, olumlu davranışlar ne sıklıkla ortaya çıkmış bunları net olarak görebilin. Ayrıca kayıt tutarak belirlenen yöntemin işe yarayıp yaramadığını fark ederek aynı yöntemle devam etmek mi yoksa yöntemi değiştirmek mi daha uygun karar vermek kolaylaşır.

Bu noktada uygulayabileceğiniz yöntemlerden örnekler;

Çevresel Düzenleme

Problem davranışın ortaya çıkmasını sağlayan ya da hızlandıran uyaranları ortamdan uzaklaştırmak bile çok etkili olabilir. Eğer oynamaması gereken bir eşya varsa ve bunu kontrol edemiyorsanız çocuğun göremeyeceği ve ulaşamayacağı bir yere koyarak problem davranışı önleyebilirsiniz.

Ödülü Geri Çekme

Herhangi bir etkinlik sırasında çocuğun yaptığı problem davranışa karşı, yetişkinin çocuğun sahip olduğu hoşlandığı bir şeyi geri çekmesi ve bir süre tepkisiz kalmasıdır. Bu durumda çocuk bir süre için hoşlandığı şeyden mahrum kalacak ancak problem davranışı düzeldiğinde hoşlandığı şeye devam edebileceğini öğrenecektir.

Görmezden Gelme

Problem davranış çocuğun kendisine ve çevresine zarar vermiyor sadece ilgi çekmek için yapılıyorsa görmezden gelme en etkili yöntemlerden biridir.

Bu tepki, problem davranış ortaya çıktığında yetişkinin çocukla hiçbir şekilde ilişki kurmaması, tümüyle tepkisiz kalmasıdır. Burada sözü edilen tepkisiz kalmak çocukla göz teması bile kurmamaktır. Yüzünüzdeki herhangi bir değişiklik çocuğun davranışına ilgi gösterdiğiniz anlamına gelecektir.

Ancak görmezlikten gelmek ev içinde uygulanması kolay bir yöntem değildir. Böyle anlarda en kolay yol çocuktan uzaklaşarak başka odaya gitmek ya da başka bir şeyle ilgilenmek olabilir. Bu şekilde problem davranıştan uzaklaşıldığında problem davranışın artık ilgi çekmediği, çocuğa davranışını değiştirmesi gerektiğini hissettirir.

Doğru Çerçeveleme

Uygun olmayan bir davranış ortaya çıktığında uygun bir davranış ile yer değiştirmesi için öneride bulunabilirsiniz. Örneğin koltuğa tıraş köpüğü sürmek istediğinde “aynaya köpük sürebilirsin” demek önerilebilir. Anneye vurduğunda ‘anneye vuramazsın ama yastığa, topa vurabilirsin’ dediğimizde dürtüyü anne baba olarak sağlıklı bir şekilde çerçevelemiş oluyoruz.

Dikkatini Başka Yöne Çekmek

“Hayır” dediğiniz bir durumda çocuk davranışı bırakırsa hemen dikkatini başka bir yöne çekerek davranışı tekrarlamasını önleyebilirsiniz.

Ama “hayır” ı ya da olumsuzlamaları mümkün olduğunca az kullanmaya çalışın. Çok kullandığınızda duyarsızlaşmasına yol açabilir. Genel olarak ilkeniz yapabileceklerini söylemek üzerine kurulu olsun. Yapamayacağı şeyi söylediğinizde ama ne yapabileceğini açıkça belirtmediğinizde uygun davranışı bulamadığı için de problem davranışta ısrar ediyor olabilir. Örneğin; kağıdı “yere atma” demek yerine “kağıdı çöpe at” demek/ “oyuncağını fırlatma” demek yerine “oyuncağı sepete koyalım” gibi.

Bazen de uygunsuz bir davranışın ortaya çıkacağını öngörebiliyorsanız davranış daha ortaya çıkmadan fiziksel olarak yön vererek uygun davranışı gerçekleştirmesini sağlayabilir hemen ardından da uygun davrandığı için ödüllendirerek uygun davranışın pekişmesini sağlayabilirsiniz. Örneğin küpleri atacağını fark ettiniz hemen elinden tutup küpleri kutuya doldurmasını sağlayıp “aferin ne güzel koyuyorsun” demek etkili olabilir.

Sözel uyarı

Çocuğunuza yanlışını düzeltme şansı tanıyın. “Az önce baban ne demişti?” ya da “Bıçaklarla ilgili kuralımız neydi?” gibi sorularla / yönlendirmelerle, çocuğunuzun kendi davranışına ilişkin değerlendirme yapmasını sağlayarak öz denetim becerisinin gelişmesine fırsat verebilirsiniz.

Ve en önemlisi; kurallarla ilgili tartışmaktan, bağırmaktan, fikrinizi değiştirmekten, yarı yolda vazgeçmekten ve kısasa-kısastan (Sen bana vurursan, ben de sana vururum!) kaçının. Çünkü bunlar sorunu arttırıcı bir rol oynayabilecek durumlardır.